Podejście do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, z czym bezpośrednio związane są zagadnienia w zakresie polityki prewencyjnej, zmieniało się na przestrzeni lat, zaś zmiany te podyktowane były wieloma różnorodnymi czynnikami. W pierwszej kolejności chodzi w tym wypadku o zmianę samej idei zarządzania państwem - pierwotnie (głównie w feudalizmu, która zakończyła się ostatecznie dopiero na początku XIX wieku) państwa stanowiły wprawdzie własność monarchy, ale faktycznie władza centralna nie była tak silna, jak obecnie, lecz zwierzchność opierała się faktycznie nad relacjami między seniorem a wasalami.
Historia polityki prewencyjnej
Faktycznie zatem to wasale posiadali określoną ziemię i poddanych, gdzie mogli w dowolny sposób zarządzać posiadanym terenem, zaś władza zwierzchnia seniora opierała się właściwie wyłącznie w zakresie polityki zewnętrznej. Wasal musiał przede wszystkim płacić podatki (stosunkowo niewielkie, ponieważ administracja centralna nie była aż tak rozbudowana, jak obecnie) i w razie potrzeby wystawiać określoną ilość zbrojnych w celu obrony terytorium seniora. Bezpieczeństwo wewnętrzne leżało zatem w gestii wasali, a senior odpowiadał jedynie za zwalczanie zagrożeń zewnętrznych. Drugim czynnikiem miały charakter zmian technologiczno-administracyjnych - w dalekiej przeszłości seniorzy nie ingerowali w to, jak funkcjonowały włości wasali, ponieważ nie posiadali do tego odpowiednich środków. Utrwalające się struktury państwowe prowadziły do rozrostu administracji centralnej, a nowe technologie pozwalają obecnie zdecydowanie bardziej kontrolować przestrzeń państwa niż w Średniowieczu (gdzie istniało wiele terenów "dzikich", do których większość ludzi nie miała dostępu).
Poważne zmiany zaczęły się w XIX wieku, kiedy to państwa zaczęły się coraz bardziej centralizować - wynikało to przede wszystkim ze zmian społecznych, gdyż zmiany te dążyły do likwidacji dużych posiadłości ziemskich, na bazie których opierał się cały feudalizm. Rozdrobnienie podmiotów prywatnych doprowadziło do zwiększenia się siły państwa, a także zakresu jego oddziaływania. W zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego kluczowym elementem okazało się powstanie jednostek policyjnych, czyli struktur administracyjnych odpowiedzialnych bezpośrednio właśnie za działalność prewencyjną. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w epoce państw zdecentralizowanych faktycznie każdy odpowiadał za własne bezpieczeństwo, zaś działalność prewencyjną ograniczano do minimum. Nie próbowano właściwie zapobiegać przestępczości, lecz raczej zwalczano jej skutki. Jedyne środki prewencyjne wiązały się zazwyczaj z publicznym karaniem przestępców - niejako dla przykładu, aby zniechęcić potencjalnych przestępców.
Dopiero w XIX wieku zaczęto zmieniać podejście do zagadnień bezpieczeństwa wewnętrzne, jednakże nie dokonała się drastyczna przemiana w zakresie działalności prewencyjnej. Pierwsze jednostki policyjne miały za zadanie przede wszystkim ścigać przestępców. Dopiero z czasem pojawiły się jednostki prewencyjne, których działanie opierało się na patrolowanie przestrzeni miejskiej (bowiem pierwsze jednostki policyjne funkcjonowały właśnie w ramach miast) i zapobieganiu w ten sposób aktywności przestępców. Problem polega na tym, że początkowo formacje policyjne nie należały do najliczniejszych, a do tego nie istniały jeszcze narzędzia, które umożliwiałyby szerszą kontrolę nad przestrzenią publiczną (w miastach dopiero zaczynało się montowanie profesjonalnego oświetlenia). Z powyższych względów działalność prewencyjna (w ramach Policji) we współczesnym rozumieniu pojawiła się dopiero w XX wieku.
Obecnie prewencja kojarzy się właśnie głównie z jednostkami Policji, a wszystko za sprawą faktu, iż w ramach tej instytucji istnieją osobny oddziały służące właśnie prewencji. Należy jednak pamiętać, że funkcje prewencyjne spełnia także szereg innych instytucji - instytucji związane chociażby z określonymi przepisami prawa. Zrozumienie zatem tego, czym właściwie jest działalność prewencyjna państwa wymaga w pierwszej kolejności właściwego zdefiniowania pojęcia. W tym wypadku istnieją spore trudności, ponieważ omawiane pojęcie jest niezwykle złożone, dlatego też definicje bardzo często znacznie się od siebie różnią. Generalnie większość definicji obejmuje terminem prewencja nie tyle instytucji Policji czy innych organów bezpieczeństwa, lecz odnoszą ów termin do pewnej funkcji prawa - prawo karne ma bowiem za zadanie nie tylko karać przestępców, ale także (jeśli nie przede wszystkim) zapobiegać popełnianiu przestępstw w przyszłości. Niektóre definicje traktują temat zdecydowanie szerzej i w ramach takiego podejścia działalność prewencyjną państwa określa się jako zapobieganie złym zjawiskom, usuwanie ich przyczyn. Działalność prewencyjna prowadzona jest zatem przez instytucje państwowe lub organizacje prywatne, które muszą (z powodu przepisów ustawowych) albo chcą pełnić rolę prewencyjną. Są to np.:
- Policja,
- Państwowa Straż Pożarna,
- inspekcja pracy,
- ubezpieczyciele itd.
Działalność prewencyjna dotyczy przy tym zazwyczaj zmian o charakterze mentalnym - chodzi tu przede wszystkim o uświadamianie społeczeństwa o tym, co jest legalne, a co nie; o tym, jakie kary można wymierzyć za określone przestępstwa.
Działalność prewencyjna jest nierozerwalnie związana z bezpieczeństwem, zaś obecnie bezpieczeństwo nie dotyczy tylko i wyłącznie klasycznej przestępczości (jak kradzieże, napaści, zabójstw itd.), ale także aspektów ekonomicznych (np. podejmowanie właściwych decyzji w zakresie zarządzania kapitałem). Działalność prewencyjna jest zatem także niezwykle szeroka i obejmuje chociażby edukację - wiedza na temat zarządzania pieniądzem jest bardzo ważna z punktu widzenia bezpieczeństwa finansowego gospodarstwa domowego. Promowanie właściwych zachowań (jak np. oszczędzanie czy rozsądne inwestowanie) jest równie ważne z punktu widzenia państwa, jak funkcjonowanie instytucji związanych z prewencją (tj. przede wszystkim Policji). W ramach literaturze przedmiotu podkreśla się przy tym, że niemożliwe jest, aby we wszystkich wspomnianych aspektach działały wyłącznie instytucje państwowe, dlatego istnienie podmiotów prywatnych jest szczególnie istotne.
Działalność prewencyjna państwa w Polsce
W Polsce działalność prewencyjna państwa opiera się przede wszystkim na przepisach prawa oraz instytucjach państwowych:
1. Przepisy prawa
Istotne są w tym kontekście dwa elementy - pierwszym z nich są przepisy karne, które spełniają w bezpośredni sposób funkcję prewencyjną. W tym wypadku istotne jest przede wszystkim to, aby przepisy prawa były wystarczająco surowe (ponieważ to właśnie ich surowość ma za zadanie zniechęcać do popełniania czynów zabronionych), a jednocześnie egzekucja tychże przepisów musi następować natychmiastowo, bowiem o skuteczności kary świadczy właśnie jej surowość i natychmiastowość. W literaturze przedmiotu obecnie niekiedy kontestuje się znaczenie surowości kary w zakresie odstraszania potencjalnych przestępców - w tym zakresie podaje się przypadki średniowiecznych złodziei, którzy okradali gapiów podczas publicznego karania innych złodziei. Dlatego właśnie obecnie stawia się przede wszystkim nacisk nie tyle na surowość kar, co na tzw. prewencję szczególną, która wiąże się z procesem resocjalizacji przestępców (oddziaływanie nie na społeczeństwo, lecz na osobę przestępcy). Nie da się jednak stwierdzić, iż surowość kar nie ma absolutnie żadnego wpływu na społeczeństwo - szczególnie w zakresie poziomu finansowego wymierzanych kar.
Prewencyjne przepisy prawa nie dotyczą tylko i wyłącznie prawa karnego, ale także konstrukcji samych przepisów w zakresie zapewniania bezpieczeństwa. Jest to szczególnie istotne w zakresie dopuszczania do "rynku" bezpieczeństwa wewnętrznego podmiotów prywatnych, co w Polsce jak najbardziej występuję. W ramach działań prewencyjnych funkcjonują nie tylko firmy związane z rynkiem ubezpieczeń, ale także firmy ochroniarskie czy detektywistyczne. Podmioty tego typu pojawiły się przy tym stosunkowo niedawno, ponieważ dopiero po 1988, kiedy to wprowadzono w życie ustawę, w ramach której pojawiły się także zapisy umożliwiające funkcjonowanie prywatnym firmom ochroniarskim, aczkolwiek odrębnej ustawy podmioty te doczekały się dopiero w 1997 roku, mimo że proces jej tworzenia rozpoczął się w 1990 roku. Udział podmiotów prywatnych chociażby w ochronie określonych obiektów zdecydowanie wpływa na zwiększenie ich bezpieczeństwa i zapobiega przestępstwom, ponieważ przestępcy próbują osiągnąć jak największe korzyści bez narażania się na straty - jeżeli zatem będą zdawać sobie sprawę, iż obiekt jest chroniony, wówczas istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, iż podejmą się działań zabronionych wobec danego obiektu. W Polsce działalność ochroniarska nie jest obecnie licencjonowana, jednakże w dalszym ciągu licencji wymaga działalność detektywistyczna, co zdecydowanie blokuje rozwój rynku i zwiększa ceny tego rodzaju usług.
2. Instytucja państwowe
Drugim bardzo ważnym elementem poza aspektami prawnymi w ramach działalności prewencyjnej państwa są instytucje państwowe. Szczególną rolę w zakresie zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego odgrywa Policja, której wydziały prewencji odpowiadają nie tylko za patrolowanie terenu (co także ma potencjalnie zniechęcić przestępców do podejmowania działalności zakazanej), ale także kontrolowanie ruchu drogowego (pomiary prędkości) czy też sprawdzanie trzeźwości kierowców. Nie należy przy tym zapominać, że Policja prowadzi w tym zakresie również działalność mającą za zadanie wpływać na świadomość społeczną, czyli tzw. działalność profilaktyczną. Działania tego typu podejmowane są bardzo często wobec osób młodych (dzieci i młodzieży), aby kształtować właściwie postawy.
Działalność prewencyjną prowadzi także szereg innych instytucji publicznych, która w zakresie zmian świadomościowych opiera się na podobnych działaniach, co działalność Policji - przede wszystkim w zakresie prowadzenia szkoleń czy kursów, mających na celu uświadomić ludzi, jak powinni radzić sobie z zagrożeniami albo jak ich unikać (np. poprzez stosowanie zasad BHP). W tym zakresie bardzo ważne są szkolenia i kursy związane właśnie z BHP, a także szkolenia związane z udzielaniem pierwszej pomocy, ponieważ w przypadku wspomnianych szkoleń naucza się nie tylko tego, jak należy pomagać w przypadku wystąpienia sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia, ale także tego, jak podobnych sytuacji unikać i jak przed nimi się chronić.
Podsumowując należy zwrócić uwagę na fakt, iż niewątpliwie prewencja opiera się w dużej mierze na świadomości oraz wiedzy, dlatego też bardziej istotne w zakresie zapobiegania niebezpieczeństw w ramach państwa mają kursy i szkolenia, co działalność bezpośrednia, jak chociażby patrole policyjne czy działalność w ramach surowości kar. W Polsce jednak stawia się bardzo często duży nacisk właśnie na karanie, a nie na szkolenie i przekazywanie wiedzy w ramach tego, jakie mogą wynikać problemy z niestosowanie chociażby przepisów BHP. Faktycznie bowiem łamanie prawa w tym zakresie wynika bardzo często właśnie z tego, iż ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, jak bardzo poważne mogą być konsekwencje ich nieodpowiedzialnych zachowań (np. niestosowanie się do przepisów związanych z koniecznością dokonywania regularnych przeglądów pojazdów samochodowych).
Komentarze