Oportunista - kim jest?

Oportunista to osoba, która wykorzystuje sytuacje wyłącznie dla własnych korzyści, niezależnie od stałych zasad, przekonań, czy norm moralnych. Działa w sposób elastyczny, dopasowując się do zmieniających się warunków zewnętrznych - często kosztem lojalności, uczciwości lub wartości ideowych. Termin ten ma silnie pejoratywne zabarwienie i bywa używany jako krytyka zachowań koniunkturalnych, pozbawionych trwałych podstaw etycznych.

Słowo pochodzi od łacińskiego opportunus - "dogodny", "korzystny", pierwotnie odnoszącego się do wiatru sprzyjającego żegludze. W ujęciu współczesnym oportunizm oznacza więc skłonność do "żeglowania" z prądem, czyli do działania w taki sposób, który przynosi jednostce jak największe doraźne korzyści przy minimalnym ryzyku lub zaangażowaniu.

Oportunista - definicje specjalistyczne i terminologiczne

W różnych dziedzinach wiedzy pojęcie oportunizmu przyjmuje odrębne, choć powiązane znaczenia.

Psychologia i socjologia

Ekonomia

Oportunizm to działanie jednostki w sposób samolubny, sprzeczny z wcześniejszymi deklaracjami, najczęściej w warunkach asymetrii informacji (np. w relacji agent-zleceniodawca). Teorię oportunizmu rozwijano m.in. w nurcie tzw. transaction cost economics (O. Williamson), gdzie wskazywano, że konieczność kontroli oportunistycznych zachowań rodzi koszty instytucjonalne.

Nauki społeczne

Oportunizm polityczny oznacza zmianę poglądów, sojuszy lub wartości wyłącznie ze względu na chwilową korzyść lub interes władzy. Tego rodzaju oportunizm często bywa krytykowany jako przejaw cynizmu, braku integralności i ideowej pustki

Cechy oportunisty

Osoba o postawie oportunistycznej niekoniecznie musi być z natury nieuczciwa.

1. Elastyczność przekonań

Oportunista nie kieruje się stałym zestawem wartości ani spójnym systemem przekonań. Jego poglądy i postawy są zmienne, dostosowywane do bieżącej sytuacji, otoczenia lub aktualnych korzyści. Nie chodzi tu o otwartość umysłu, ale o koniunkturalne przyjmowanie takich poglądów, które aktualnie są wygodne. Oportunista może w krótkim czasie zmienić zdanie diametralnie, bez refleksji lub uzasadnienia tej zmiany. Zmiana poglądów nie wynika u niego z rozwoju ani dojrzewania, ale z chłodnej kalkulacji: co się opłaca powiedzieć lub wyznawać. Osoby takie często przyjmują różne tożsamości ideowe lub polityczne w zależności od otoczenia, w którym funkcjonują. Trudno im zaufać, ponieważ nie wiadomo, na jakim gruncie naprawdę stoją. Ich deklaracje są często powierzchowne i instrumentalne. Oportunista potrafi sprawiać wrażenie ideowego, ale jego przekonania są tylko narzędziem do osiągania doraźnych celów. W dłuższej perspektywie jego elastyczność może doprowadzić do wewnętrznej pustki i utraty spójnej tożsamości.

2. Orientacja na zysk

Głównym motywem działania oportunisty jest korzyść - materialna, wizerunkowa, emocjonalna lub strukturalna. To, co opłacalne, ma dla niego pierwszeństwo nad tym, co słuszne, sprawiedliwe czy lojalne. Decyzje podejmuje na podstawie kalkulacji: co zyskam, czego uniknę, jak wyjdę na tym najlepiej. Nie działa w imię wartości, lecz interesu - własnego, a czasem tego, który zapewni mu przychylność wpływowych osób. Oportunista rzadko podejmuje działania altruistyczne, chyba że mogą mu przynieść reputacyjną lub polityczną korzyść. W relacjach często inwestuje tylko wtedy, gdy widzi potencjalny zysk - emocjonalny lub pragmatyczny. Ta orientacja może uczynić go skutecznym w krótkim terminie, ale niszczy relacje oparte na zaufaniu i wzajemności. Ludzie wokół mogą z czasem zorientować się, że są traktowani przedmiotowo. Oportunista nie rozumie poświęcenia bez zysku - dla niego każdy gest musi się "zwrócić". Ta cecha czyni go często niebezpiecznym sojusznikiem i krótkowzrocznym strategiem.

3. Brak lojalności

Lojalność oportunisty jest warunkowa, niestabilna i często pozorna. Choć może sprawiać wrażenie oddanego, tak naprawdę jego wierność trwa tylko tak długo, jak długo jest to korzystne. Gdy tylko zmienia się układ sił, wartości, lub opłacalność relacji - bez wahania przechodzi na inną stronę. Nie przywiązuje się do ludzi, organizacji czy idei - wszystkie traktuje jako narzędzia do osiągania celów. Z łatwością porzuca sojusze, zrywa umowy, zdradza tajemnice, jeśli uzna, że dzięki temu coś zyska. Brak lojalności czyni go niewiarygodnym partnerem - zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. Osoby, które mu zaufały, często czują się zdradzone, gdy okazuje się, że lojalność była jedynie fasadą. Oportunista nie odczuwa winy za swoje zmienne postawy - tłumaczy je logiką skuteczności lub przetrwania. Ta cecha szczególnie silnie ujawnia się w środowiskach politycznych, korporacyjnych i rywalizacyjnych. W oczach innych traci przez to autorytet i reputację człowieka godnego zaufania.

4. Skłonność do manipulacji

Oportunista często posługuje się manipulacją, aby osiągnąć swoje cele bez ponoszenia odpowiedzialności. Potrafi dostosować komunikację do oczekiwań odbiorcy, zniekształcić fakty, przemilczeć niewygodne elementy lub zasugerować coś pośrednio. Jego styl działania jest nierzadko przebiegły - gra emocjami, wywołuje poczucie winy lub tworzy pozory szczerości. Manipuluje relacjami, sytuacjami, opiniami - tak, by ukryć swoje intencje i skierować wydarzenia na pożądany tor. W sytuacjach kryzysowych potrafi odwracać uwagę, przerzucać winę na innych lub powoływać się na okoliczności zewnętrzne. Manipulacja oportunisty bywa trudna do wykrycia, ponieważ często ukrywa się pod płaszczykiem uprzejmości, profesjonalizmu lub wyższych racji. Osoby zmanipulowane przez oportunistę mogą długo nie zdawać sobie sprawy z jego wpływu. W relacjach zawodowych taki człowiek potrafi skutecznie eliminować konkurencję lub zyskiwać przychylność przełożonych bez ujawniania swoich prawdziwych zamiarów. Ta cecha czyni go efektywnym w strukturach hierarchicznych, ale toksycznym dla zdrowych relacji społecznych.

5. Pozorna zgodność z otoczeniem

Oportunista doskonale potrafi się dopasować - zewnętrznie wygląda na lojalnego, zaangażowanego, zgodnego z grupą. W rzeczywistości jego postawa jest tylko grą pozorów, mającą na celu zyskanie akceptacji, poparcia lub korzyści. Zmienia styl komunikacji, język ciała, wartości, a nawet tożsamość - zależnie od tego, z kim rozmawia i co mu się opłaca. Takie zachowanie może być mylone z empatią lub inteligencją społeczną, ale jego motywacja nie ma charakteru relacyjnego - chodzi o dopasowanie dla własnej korzyści. Oportunista mówi to, co inni chcą usłyszeć, nie dlatego, że tak myśli, ale dlatego, że wie, że to się sprawdzi. W grupie może uchodzić za osobę „bezproblemową”, a nawet „dyplomatyczną”, dopóki nie ujawni się sprzeczność jego deklaracji i działań. Pozorna zgodność bywa skuteczna, ale prowadzi do utraty autentyczności i wewnętrznej spójności. W relacjach interpersonalnych z czasem wywołuje dystans, nieufność i rozczarowanie. Oportunista nie buduje prawdziwej wspólnoty - jest jedynie jej lustrzanym odbiciem. Zdolność do zmiany „masek” sprawia, że trudno go rozpoznać, dopóki nie pojawi się kryzys lojalności lub konieczność wyboru wartości.

6. Krótkowzroczność strategiczna

Oportunista zazwyczaj skupia się na doraźnych korzyściach, nie analizując konsekwencji swoich działań w długim okresie. Jego decyzje są podporządkowane natychmiastowemu zyskowi, co często prowadzi do wyborów, które okazują się nieskuteczne lub szkodliwe w przyszłości. Działa tak, jakby otoczenie nie miało pamięci - nie uwzględnia, że utrata zaufania, reputacji czy lojalnych sojuszy może przynieść poważne skutki. Brak zdolności przewidywania skutków jest szczególnie widoczny w kontekstach zawodowych i politycznych, gdzie sukces często zależy od konsekwencji i wiarygodności. Oportunista może popełniać te same błędy wielokrotnie, nie ucząc się na nich, ponieważ nie traktuje doświadczeń jako źródła refleksji, a jedynie jako przeszkody lub źródło chwilowej porażki. Współpracownicy lub partnerzy często zauważają jego niezdolność do budowania trwałych strategii i celów. Ta krótkowzroczność sprawia, że nawet jeśli osiąga sukcesy, są one niestabilne i obarczone ryzykiem szybkiego upadku. Oportunista często lekceważy inwestycje w relacje, rozwój czy kapitał społeczny, traktując je jako zbędne lub czasochłonne. Skupia się na tym, co natychmiastowe, efektowne, widoczne - ignorując fundamenty, które gwarantują trwałość. W dłuższym horyzoncie prowadzi to do wypalenia, braku autorytetu i wykluczenia z kręgów decyzyjnych.

7. Niska odporność na porażkę

Oportunista źle znosi sytuacje, w których nie osiąga zamierzonego celu lub gdy traci kontrolę nad otoczeniem. Porażka dla niego nie jest doświadczeniem rozwojowym, lecz zagrożeniem dla obrazu siebie jako osoby skutecznej i sprytnej. Z tego powodu często unika ryzyka, wybiera "bezpieczne" ścieżki lub zrzuca winę na innych, gdy coś idzie nie po jego myśli. Nie analizuje przyczyn niepowodzeń, lecz szuka winnych - systemu, otoczenia, osób trzecich - by ochronić własną narrację sukcesu. Ta postawa prowadzi do braku autorefleksji i stagnacji - bez uczenia się z błędów trudno o rzeczywisty rozwój. Oportunista rzadko podejmuje długofalowe wyzwania, bo każde potknięcie jest dla niego źródłem wstydu lub poczucia porażki. W relacjach zawodowych i społecznych może wycofywać się z projektów, które wymagają determinacji mimo przeciwności. Słaba odporność psychiczna sprawia, że szuka schronienia w nowych sojuszach, układach lub środowiskach, zamiast konfrontować się z trudną sytuacją. W kryzysie nie wykazuje odporności ani odpowiedzialności - raczej wycofuje się, zmienia front lub podejmuje działania defensywne. W praktyce skutkuje to brakiem zaufania i ograniczeniem jego roli w sytuacjach wymagających stabilności i konsekwencji.

8. Brak autentyczności

Oportunista często kreuje swój wizerunek w sposób instrumentalny, dostosowując go do oczekiwań innych zamiast opierać na własnych przekonaniach i wartościach. Taka postawa sprawia, że trudno go "odczytać" - jego słowa, gesty i decyzje są często niespójne lub pozbawione głębi. Brak autentyczności skutkuje powierzchownością w kontaktach i relacjach - nawet jeśli są intensywne, zwykle nie są trwałe. Osoby z otoczenia oportunisty mogą mieć poczucie, że mają do czynienia z kimś "śliskim" lub nie do końca szczerym, choć trudno im to udowodnić. Brakuje mu konsekwencji w działaniu i tożsamości emocjonalnej - zmienia postawy, zależnie od okoliczności, nie z potrzeby wewnętrznej, lecz z wyrachowania. Z czasem prowadzi to do emocjonalnej pustki, trudności w odczuwaniu sensu działań oraz braku poczucia "bycia sobą". Oportunista może mieć wiele masek, ale żadnej twarzy, co utrudnia zarówno samopoznanie, jak i rozwój osobisty. W dłuższej perspektywie ten brak autentyczności wyklucza go z relacji opartych na głębi, zaufaniu i prawdziwym dialogu. Choć potrafi odnaleźć się w wielu środowiskach, nigdzie nie zapuszcza korzeni. W oczach innych może być postrzegany jako osoba płytka, niewiarygodna, a nawet cyniczna.

W praktyce oportunizm może występować zarówno w relacjach indywidualnych (np. w miejscu pracy, rodzinie, kręgu znajomych), jak i w sferze życia publicznego, zwłaszcza w polityce, biznesie i mediach.

Oportunizm a makiawelizm i konformizm

Pojęcie oportunizmu często zestawiane jest z innymi kategoriami psychologicznymi.

Makiawelizm - strategia działania oparta na chłodnej kalkulacji, instrumentalnym traktowaniu ludzi i manipulacji dla osiągnięcia celu. Oportunista może wykazywać cechy makiaweliczne, ale nie zawsze dąży do dominacji - raczej do uniknięcia strat lub zmaksymalizowania korzyści.

Konformizm - podporządkowanie się normom grupy, często bezrefleksyjne. Oportunista działa bardziej świadomie i wybiórczo - dostosowuje się tylko wtedy, gdy jest to dla niego opłacalne. Jego motywacja nie wynika z potrzeby przynależności, lecz z kalkulacji.

Społeczna ocena oportunizmu

W kulturze i etyce społecznej oportunizm jest na ogół oceniany negatywnie. Uznawany bywa za przejaw słabości moralnej, interesowności, a czasem wręcz zdrady. Dotyczy to szczególnie obszarów, w których oczekuje się stałości postaw: polityki, służby publicznej, nauki, religii, relacji międzyludzkich. Oportunista traci zaufanie - nawet jeśli odnosi doraźne sukcesy, jego postawa postrzegana jest jako krótkowzroczna i pozbawiona autentyzmu.

Jednocześnie niektóre systemy - np. neoliberalne modele gospodarki - promują postawy elastyczne i pragmatyczne, co może prowadzić do społecznej ambiwalencji wobec oportunizmu. W pewnych kontekstach może być wręcz uznawany za przejaw sprytu, umiejętności adaptacyjnych czy efektywności.

Długofalowe konsekwencje zachowań oportunistycznych

Długotrwałe stosowanie strategii oportunistycznych prowadzi do erozji zaufania w relacjach interpersonalnych i zawodowych. Osoby rozpoznawane jako oportuniści często tracą wiarygodność w oczach współpracowników, przełożonych oraz partnerów społecznych, nawet jeśli formalnie pozostają skuteczne. W warunkach współpracy zespołowej oportunizm zakłóca dynamikę grupową, sprzyja podejrzliwości oraz wymusza tworzenie dodatkowych mechanizmów kontroli, co znacząco obniża efektywność działania. Oportunistyczne zachowania przyczyniają się do powstawania kultury pracy opartej na rywalizacji i niskim poziomie lojalności, w której interes własny dominuje nad wspólnym celem. W dłuższej perspektywie może to prowadzić do wysokiej rotacji kadr, konfliktów organizacyjnych i osłabienia reputacji instytucji jako całości. Liderzy identyfikowani jako oportuniści rzadko budują trwały autorytet - ich wpływ oparty jest na tymczasowej przewadze, a nie na zaufaniu czy integralności.

W relacjach osobistych oportunizm skutkuje poczuciem zawodu i emocjonalnej zdrady. Osoby najbliższe - partnerzy, przyjaciele, współpracownicy - doświadczając instrumentalnego traktowania, wycofują się z zaangażowania, co często prowadzi do izolacji społecznej oportunisty. Choć pozornie elastyczna postawa przynosi szybkie korzyści, z czasem staje się źródłem osamotnienia oraz trudności w tworzeniu autentycznych i stabilnych więzi. Na poziomie psychologicznym, chroniczny oportunizm może prowadzić do rozwoju cech osobowości nieadaptacyjnych, takich jak cynizm, emocjonalna obojętność czy wrogość defensywna. Wysoka zmienność postaw i brak trwałych punktów odniesienia mogą skutkować wewnętrznym chaosem, trudnościami w podejmowaniu decyzji oraz spadkiem samooceny. Paradoksalnie - osoba, która stale kalkuluje zysk, może z czasem utracić poczucie tożsamości, autentyczności i sensu działania.

W wymiarze społecznym szerzący się oportunizm przyczynia się do osłabienia norm etycznych, spadku zaufania publicznego i rozkładu kapitału społecznego. Instytucje, w których dominują postawy koniunkturalne, stają się nieprzejrzyste i niezdolne do realizacji długofalowych celów, ponieważ decyzje podejmowane są na podstawie korzyści doraźnych, a nie stabilnych wartości. Taki stan rzeczy prowadzi do utraty legitymacji społecznej i pogłębia alienację obywateli wobec struktur władzy lub biznesu. W praktyce społecznej i organizacyjnej skutki oportunizmu rzadko są natychmiastowe - ujawniają się stopniowo, w formie rozkładu relacji, osłabienia struktur zaufania i niskiej spójności etycznej. Choć zachowania oportunistyczne bywają skuteczne w krótkiej perspektywie, ich długofalowe konsekwencje są w większości przypadków destrukcyjne, zarówno dla jednostki, jak i dla wspólnot, w których funkcjonuje.

Przykłady historyczne i literackie oportunistów

Poniżej są przedstawiony wybrane przykłady historyczne i literackie oportunistów, zarówno postaci realnych, jak i fikcyjnych. Każda z nich ilustruje różne aspekty oportunizmu - polityczny, moralny, ideologiczny czy osobisty.

Postacie historyczne

1. Charles-Maurice de Talleyrand (1754-1838)

Francuski dyplomata i minister, który pełnił wysokie funkcje zarówno za monarchii, jak i podczas rewolucji francuskiej, rządów Napoleona, a następnie za czasów restauracji Burbonów. Uznawany za mistrza przetrwania politycznego, symbol oportunizmu, który zmieniał lojalność w zależności od interesu osobistego i koniunktury. Działał z zimną kalkulacją, nie kierując się ideologią, lecz skutecznością. Jego mottem miało być: „Zdrada to kwestia daty.”

2. Vidkun Quisling (1887-1945)

Norweski polityk, który podczas II wojny światowej kolaborował z nazistowskimi Niemcami, obejmując marionetkowy rząd pod ich kontrolą. Jego nazwisko stało się synonimem zdrajcy i oportunisty politycznego. Współpraca z okupantem była motywowana ambicją i chęcią utrzymania władzy kosztem zdrady interesów narodowych.

3. Richard Nixon (1913-1994)

Choć jego postać nie jest jednoznacznie oportunistyczna, Nixon uchodzi za polityka zdolnego do zmiany przekonań i strategii w zależności od nastrojów społecznych. Jego ewolucja od antykomunisty do autora polityki odprężenia z ZSRR i Chin bywa interpretowana jako świadectwo elastycznego, lecz koniunkturalnego podejścia. Afera Watergate obnażyła skłonność do manipulacji, intryg i instrumentalnego traktowania instytucji państwowych.

4. Benito Mussolini (1883-1945)

Początkowo związany z ruchem socjalistycznym, który porzucił na rzecz narodowego faszyzmu - głównie z przyczyn ambicjonalnych i politycznych. Jego kariera pokazuje radykalne odwrócenie ideologii w celu zdobycia i utrzymania władzy. Oportunizm Mussoliniego był ideologiczny i instytucjonalny - podporządkował wszystko logice dominacji i własnej pozycji.

Postacie literackie

1. Tartuffe - Molier, Tartuffe (1664)

Tartuffe to religijny hipokryta, który udając pobożność, manipuluje rodziną gospodarza, by zdobyć majątek i wpływy. Jego działania są doskonałym przykładem oportunizmu moralnego - wykorzystuje zaufanie, religię i dobre intencje innych dla własnych celów. Symbol postaci, która pod pozorem cnoty skrywa cyniczne kalkulacje.

2. Iago - William Shakespeare, Otello (1603)

Iago, podszywając się pod lojalnego żołnierza i przyjaciela Otella, manipuluje innymi, by zrealizować swoje ambicje. Nie działa z jednej jasno sprecyzowanej ideologii - jego motywacje to mieszanina zawiści, urażonej dumy i chłodnej kalkulacji. Jest mistrzem wykorzystywania emocji, słabości i zaufania innych. Ukazuje oportunizm psychologiczny i emocjonalny.

3. Tom Ripley - Patricia Highsmith, Utalentowany pan Ripley (1955)

Psychologicznie złożony oportunista, który podszywa się pod inną osobę, aby żyć życiem luksusu i akceptacji społecznej. Nie ma wyrzutów sumienia, a jego działania są logicznie spójne, choć moralnie wyrachowane. Reprezentuje typ oportunisty, który buduje tożsamość na oszustwie, iluzji i instrumentalnym traktowaniu ludzi.

Ewolucyjna perspektywa oportunizmu

W ujęciu ewolucyjnym oportunizm może być postrzegany jako adaptacyjna strategia przetrwania, ukształtowana w warunkach zmiennego i nieprzewidywalnego środowiska. Umożliwia on jednostce elastyczne reagowanie na zmieniające się okoliczności, maksymalizację zysków przy minimalnym nakładzie energii oraz unikanie bezpośredniej konfrontacji z zagrożeniem. Z perspektywy doboru naturalnego, zdolność dostosowania się do chwilowych warunków, nawet kosztem stabilnych relacji społecznych czy zasad, mogła zwiększać szanse na przetrwanie i reprodukcję.

W strukturach prymitywnych społeczności ludzkich postawa oportunistyczna mogła być korzystna w sytuacjach niedoboru zasobów, walki o pozycję w grupie, rywalizacji o partnerów czy omijania sankcji społecznych. Osoby zdolne do szybkiego przegrupowania interesów, zmiany aliantów czy wykorzystywania luk w strukturze władzy nierzadko zyskiwały przewagę w kontekście hierarchii społecznej. Przykładem może być tzw. strategia „samotnego pasożyta” (ang. cheater strategy), obecna również w biologii, polegająca na korzystaniu z dóbr wspólnych bez współtworzenia ich - typowa dla oportunistów w środowiskach kooperacyjnych.

Zachowania oportunistyczne można zaobserwować nie tylko u ludzi, lecz także wśród wielu gatunków zwierząt społecznych. U niektórych naczelnych, takich jak szympansy czy pawiany, osobniki podporządkowane mogą manipulować relacjami w grupie, aby uzyskać dostęp do zasobów bez bezpośredniego starcia z silniejszymi. W ekosystemach biologicznych oportunizm oznacza również zdolność do wykorzystywania dostępnych nisz - bez wyspecjalizowania się, ale przy dużej elastyczności pokarmowej i behawioralnej.

Współcześnie uważa się, że oportunizm jako strategia nie zanika, lecz zmienia formy. W społeczeństwach złożonych przetrwanie zależy nie od fizycznej siły, lecz od umiejętności poruszania się w strukturach społecznych, prawnych i kulturowych. Oportunista XXI wieku nie tylko unika ryzyka, lecz potrafi także wykorzystywać zawiłości systemów - biurokracji, norm społecznych, czy algorytmów - dla własnej korzyści. Ta ewolucyjna kontynuacja zachowań adaptacyjnych zmienia tylko środowisko działania, nie mechanizm. Jednocześnie należy zauważyć, że nadmierny oportunizm w populacji może działać destabilizująco na grupę. Modele teorii gier i psychologii ewolucyjnej wskazują, że zbyt duży odsetek jednostek oportunistycznych obniża poziom zaufania i efektywności współpracy, prowadząc do rozkładu struktur wspólnotowych. Dlatego też w toku ewolucji rozwijały się mechanizmy społecznej kontroli oportunizmu: reputacja, sankcje, wykluczenie czy instytucjonalizacja norm. Te formy „regulacji społecznej” pełniły rolę równoważącą i chroniły grupy przed nadmiernym rozrostem strategii pasożytniczych.

Z perspektywy adaptacyjnej oportunizm nie musi więc być postrzegany wyłącznie negatywnie - jest jedną z wielu strategii przetrwania obecnych w ludzkim repertuarze behawioralnym. Jego skuteczność zależy jednak od kontekstu: środowiskowego, kulturowego i normatywnego. Oportunizm bywa użyteczny, ale niesie też ryzyko erozji zaufania społecznego i rozbicia więzi, które są fundamentem stabilnych struktur kooperacyjnych.

Oportunista to osoba działająca wyłącznie według rachunku zysków i strat, rezygnująca z trwałych wartości i przekonań na rzecz korzyści osobistej. Choć taka postawa bywa skuteczna w krótkim okresie, prowadzi do utraty zaufania, alienacji moralnej i płytkości relacji. W ujęciu psychologicznym oportunizm często wynika z lęku przed porażką, potrzeby kontroli lub braku wewnętrznych fundamentów etycznych.W dobie relatywizmu norm i dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości postawa oportunistyczna zyskuje na widoczności. Tym większe znaczenie ma refleksja nad granicą między elastycznością a cynizmem - między adaptacją do zmienności życia a porzuceniem zasad, które czynią człowieka godnym zaufania uczestnikiem życia społecznego.