Niewiarygodny świadek - aspekty prawne i praktyczne

Świadek jest jednym z podstawowych źródeł dowodowych w polskim postępowaniu karnym, cywilnym oraz administracyjnym. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, sąd ocenia wartość zeznań świadka na podstawie zasad logiki, doświadczenia życiowego oraz całokształtu materiału dowodowego. W praktyce sądowej bardzo często pojawia się jednak problem oceny wiarygodności świadka - a zwłaszcza sytuacji, gdy zeznania sąd uznaje za niewiarygodne.

Świadek w postępowaniu - status prawny

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego (dalej: k.p.k.), świadek to osoba wezwana w celu złożenia zeznań co do faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 177 § 1 k.p.k.). Analogicznie w postępowaniu cywilnym (art. 258 i n. Kodeksu postępowania cywilnego - k.p.c.) oraz administracyjnym (art. 75 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego - k.p.a.), świadek jest traktowany jako nośnik informacji o faktach.

Sąd, oceniając dowody, nie jest związany żadną hierarchią źródeł. Artykuł 7 k.p.k. stanowi, że organy procesowe oceniają dowody "według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału", co odnosi się również do oceny wiarygodności świadka.

Niewiarygodny świadek - definicja

W polskim prawie procesowym nie istnieje ustawowa definicja "niewiarygodnego świadka". Termin ten funkcjonuje głównie w praktyce sądowej, doktrynie i orzecznictwie, jako element szerszej konstrukcji swobodnej oceny dowodów przez sąd. Oznacza to, że to sąd - na podstawie analizy konkretnych okoliczności - decyduje, czy zeznania świadka zasługują na wiarę, w całości lub częściowo.

Niewiarygodny świadek - definicja doktrynalna

Niewiarygodny świadek to osoba składająca zeznania, które są w całości lub częściowo sprzeczne z faktami ustalonymi innymi dowodami, nielogiczne, niespójne, nacechowane subiektywizmem, nieuzasadnioną stronniczością, bądź obarczone błędami w postrzeganiu lub zapamiętywaniu rzeczywistości.

Ocena wiarygodności świadka nie sprowadza się do badania jego uczciwości, lecz obejmuje również jego zdolność do prawidłowego postrzegania faktów, ich zapamiętania i wiernego odtworzenia przed sądem.

Niewiarygodny świadek - ujęcie orzecznictwa

W wyroku Sądu Najwyższego z 25 marca 2009 r. (sygn. akt II KK 322/08) wskazano:"Sąd ma obowiązek ocenić wiarygodność świadka nie tylko pod kątem intencji (czy mówi prawdę), ale także kompetencji poznawczej, tj. czy miał realną możliwość dostrzeżenia, zapamiętania i wiernego zrelacjonowania okoliczności istotnych dla sprawy."

W innym orzeczeniu (wyrok SN z 3 grudnia 2008 r., IV KK 340/08) stwierdzono, że:
"Niewiarygodność świadka może wynikać z jego interesu osobistego, urazu do stron postępowania, braku zdolności do prawidłowego postrzegania lub skłonności do konfabulacji."

Kiedy świadek jest niewiarygodny

Świadka uznaje się za niewiarygodnego, gdy jego zeznania:

• pozostają w sprzeczności z innymi wiarygodnymi dowodami,

• zawierają istotne nieścisłości lub zmiany wersji wydarzeń,

• są nielogiczne, niespójne lub sprzeczne wewnętrznie,

• wskazują na istnienie interesu osobistego w wyniku postępowania,

• są obciążone czynnikami zewnętrznymi, np. presją, manipulacją, chorobą psychiczną.

Niewiarygodność może dotyczyć zarówno całych zeznań, jak i ich części. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (np. wyrok z 17 lutego 2011 r., IV KK 285/10), sąd może przyjąć jedynie niektóre elementy relacji świadka jako wiarygodne, odrzucając inne.

Podstawy prawne i procedura oceny wiarygodności

Podstawą prawną oceny wiarygodności zeznań świadka są przede wszystkim:

• art. 7 k.p.k. - swobodna ocena dowodów w procesie karnym,

• art. 233 § 1 k.k. - penalizacja fałszywych zeznań,

• art. 258–272 k.p.c. - postępowanie dowodowe w sprawach cywilnych,

• art. 75–80 k.p.a. - postępowanie dowodowe w administracji.

Ocena wiarygodności odbywa się nie tylko na podstawie treści wypowiedzi świadka, ale również poprzez analizę jego postawy, reakcji emocjonalnych, zachowania w trakcie składania zeznań oraz porównanie zeznań z innymi dowodami: dokumentami, opiniami biegłych, nagraniami itp.

Typowe przesłanki uznania świadka za niewiarygodnego

W doktrynie i orzecznictwie można wyróżnić typowe sytuacje prowadzące do zakwestionowania wiarygodności świadka:

1. powiązania rodzinne, towarzyskie, zawodowe z którąkolwiek ze stron postępowania
   Przykład: Zeznania świadka będącego bliskim krewnym oskarżonego mogą być obarczone subiektywizmem

2. historia konfliktów lub sporów z uczestnikiem postępowania.
   Przykład: Świadek zeznający przeciwko pracodawcy, z którym toczył spór sądowy o mobbing

3. zmienność zeznań.
   Przykład: Świadek przedstawia diametralnie różne wersje zdarzenia w różnych etapach postępowania bez logicznego wyjaśnienia

4. brak spójności z materiałem dowodowym
   Przykład: Świadek opisuje okoliczności zdarzenia, które zaprzeczają danym z monitoringu lub opinii biegłych

5. brak zdolności do postrzegania lub zapamiętywania faktów
   Przykład: Zeznania osoby będącej pod wpływem alkoholu w czasie zdarzenia lub cierpiącej na zaburzenia pamięci

Znaczenie opinii biegłych i narzędzi pomocniczych

Ocena wiarygodności świadka, zwłaszcza w sytuacjach spornych lub skomplikowanych, niejednokrotnie wymaga wsparcia specjalistycznej wiedzy. W polskim procesie karnym i cywilnym ustawodawca przewidział możliwość powoływania biegłych (art. 193 § 1 k.p.k., art. 278 § 1 k.p.c.), których zadaniem jest dostarczanie sądowi wiadomości specjalnych, wykraczających poza zakres wiedzy powszechnej. W kontekście zeznań świadków najczęściej są to biegli psycholodzy, psycholodzy sądowi lub psychiatrzy, którzy dokonują oceny zdolności poznawczej świadka – jego umiejętności postrzegania, zapamiętywania oraz odtwarzania zdarzeń.

Opinia biegłego psychologa może mieć decydujące znaczenie, zwłaszcza w przypadku dzieci, osób starszych, świadków przejawiających oznaki zaburzeń emocjonalnych lub zachowania odbiegającego od normy. Biegły analizuje między innymi poziom sugestywności świadka, mechanizmy obronne, skłonność do konfabulacji oraz możliwość zniekształcenia wspomnień pod wpływem czasu lub zewnętrznych wpływów.

W ostatnich latach coraz częściej sięga się także po narzędzia pomocnicze z zakresu nauk językoznawczych, jak analiza treści zeznań (Statement Validity Assessment - SVA), czy kryterialna analiza wiarygodności (Criteria-Based Content Analysis - CBCA). Są to metody naukowe, które – bazując na strukturze wypowiedzi - pozwalają ocenić, czy relacja ma cechy relacji autentycznej, czy też wykazuje symptomy świadomej manipulacji.

W sprawach gospodarczych i cyberprzestępczości ogromną rolę odgrywają biegli z zakresu informatyki śledczej. Ich zadaniem jest analiza metadanych dokumentów, odzyskiwanie informacji cyfrowych, weryfikacja autentyczności plików lub nagrań, które mogą stanowić dowód sprzeczny lub zgodny z treścią zeznań. Z kolei w sprawach o przestępstwa na tle seksualnym coraz częściej są wykorzystywane opinie psychologów-traumatologów, którzy badają tzw. wtórne objawy przemocy i ich zgodność z relacjami świadków.

W niektórych jurysdykcjach prowadzone są również pilotaże wykorzystania systemów sztucznej inteligencji do analizy emocjonalnej twarzy i głosu świadka, choć w Polsce tego typu techniki mają obecnie jedynie charakter pomocniczy i nie mogą samodzielnie przesądzać o ocenie dowodu. Mimo to, dane z takich analiz mogą być elementem szerszego materiału, na podstawie którego sąd formułuje swoje przekonanie. Znaczenie opinii biegłych rośnie szczególnie w sprawach, w których występuje sprzeczność między relacjami świadków a dowodami materialnymi lub gdy pojawiają się wątpliwości co do zdolności poznawczych osoby zeznającej. Ich udział pozwala uniknąć błędów w ocenie wiarygodności i tym samym chroni przed wydaniem niesłusznego orzeczenia.

Ostateczna ocena zawsze należy do sądu, jednak opinie biegłych i zastosowanie nowoczesnych narzędzi analitycznych znacząco podnoszą jakość postępowania dowodowego i pozwalają lepiej zbliżyć się do ustalenia prawdy materialnej.

Konsekwencje fałszywych zeznań

Składanie fałszywych zeznań stanowi poważne przestępstwo, penalizowane w polskim Kodeksie karnym. Zgodnie z art. 233 § 1 k.k., osoba, która składa przed organem uprawnionym do przesłuchiwania fałszywe zeznania, zataja prawdę lub potwierdza nieprawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Odpowiedzialność karna dotyczy zarówno świadka w postępowaniu karnym, jak i cywilnym czy administracyjnym, o ile działa on pod rygorem odpowiedzialności karnej. W praktyce sądy szczególnie surowo traktują przypadki fałszywych zeznań, które miały wpływ na orzeczenie, zwłaszcza gdy dotyczyły spraw o dużym ciężarze gatunkowym, jak przestępstwa przeciwko życiu lub gospodarce. Nawet jeśli zeznania nie wpłynęły ostatecznie na wynik sprawy, sam fakt wprowadzenia sądu w błąd może stanowić podstawę do skazania świadka. W pewnych sytuacjach, gdy świadek działał pod wpływem nacisku, strachu lub był w stanie ograniczonej poczytalności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. W przypadku osób, które samodzielnie przyznają się do złożenia fałszywych zeznań jeszcze w toku postępowania, możliwe jest również umorzenie postępowania z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu. Warto zaznaczyć, że fałszywe zeznania mogą również skutkować odpowiedzialnością cywilną, np. w razie wyrządzenia szkody majątkowej przez świadome pomówienie. Świadek, który zeznaje nieprawdę, traci również wiarygodność jako uczestnik postępowań sądowych w przyszłości, co może mieć konsekwencje przy kolejnych wezwaniach. Fałszywe zeznania złożone w postępowaniu dyscyplinarnym, administracyjnym lub przed organami ścigania są oceniane równie surowo, jak te złożone w postępowaniu sądowym. Wreszcie, warto pamiętać, że osoba, która została prawomocnie skazana za składanie fałszywych zeznań, może mieć trudności z wykonywaniem niektórych zawodów zaufania publicznego. To przestępstwo godzi bowiem w fundament wymiaru sprawiedliwości, którym jest dążenie do prawdy materialnej.

Instytucja świadka, mimo że powszechna i od wieków obecna w systemach prawnych, wymaga starannej oceny. Niewiarygodny świadek może znacząco wpłynąć na wynik postępowania, dlatego kluczowe znaczenie ma umiejętność rozpoznania przesłanek niewiarygodności oraz stosowanie odpowiednich narzędzi weryfikacyjnych. W świetle obowiązującego prawa sąd nie ma obowiązku automatycznego uznania każdego zeznania za prawdziwe - przeciwnie, musi poddać je wszechstronnej analizie i ocenić ich przydatność w kontekście pozostałych dowodów. Tylko wtedy możliwe jest rzetelne i sprawiedliwe rozstrzygnięcie sprawy.